Καταχωρήθηκε στις 3 Μαρτίου 2015 από τον Μόσχο Γκουτζιούδη
Η εισήγηση του Καθηγητή του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας στο 13ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Βιβλικών Σπουδών στις Σέρρες (7-9 Νοεμβρίου 2014)
Εισαγωγικά
Ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος (1134-1220 μ.Χ.)[1] είναι ένας πολυγραφότατος Πατέρας της Εκκλησίας της Κύπρου, ο οποίος, όπως υπολογίζεται, έγραψε π. 4.500 χειρόγραφες σελίδες. Εκτός από τα βιβλικά του κείμενα, ασχολήθηκε με Βιβλικά θέματα, Ερμηνευτικά έργα, Κατηχήσεις, Πανηγυρικές ομιλίες, Λόγους, Τυπική Διαθήκη, Δογματικά θέματα, Εκκλησιαστική Ιστορία και γενικότερα σχεδόν με όλους τους κλάδους της Θεολογίας[2].
Στην παρούσα μελέτη θα ασχοληθούμε με το βιβλικό υπόβαθρο των αγγέλων, όπως παρουσιάζεται στην πρόσφατη κριτική έκδοση των έξι τόμων των συγγραμμάτων του Αγίου, η οποία βραβεύτηκε τον Δεκέμβριο του 2012 από την Ακαδημία Αθηνών[3].
Όπως φαίνεται από τα ερμηνευτικά και λοιπά έργα του Εγκλείστου, οι αναφορές του στους αγγέλους και τα πνεύματα είναι πληθωρικές και έχουν σαφώς βιβλικό υπόβαθρο∙ στηρίζονται δηλ. τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη. Βέβαια δεν ασχολείται ο Άγιος Νεόφυτος συστηματικά με το θέμα των αγγέλων και των πνευμάτων, αλλά κάνει λόγο περιστασιακά και ανάλογα με τη συνάφεια του θέματος που παρουσιάζει. Πάντως οι αναφορές του στους αγγέλους συνδέονται πάντοτε με την Αγία Γραφή ξεκινώντας από την Γένεση και τη δημιουργία του κόσμου κατά την Εξαήμερο, ως το τελευταίο βιβλίο της Καινής Διαθήκης που είναι η Αποκάλυψη. Παράλληλα κάνει χρήση της Αποκαλυπτικής και Απόκρυφης Γραμματείας.
Δύο λόγοι του Αγίου Νεοφύτου που περιέχονται στην Πανηγυρική Α΄ έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα μας. Ο πρώτος, Νεοφύτου Πρεσβυτέρου Μοναχού και Εγκλείστου, Εγκώμιον εις τον θείον Αρχάγγελον Μιχαήλ τον Παμμέγιστον[4], είναι ένας εγκωμιαστικός λόγος ο οποίος αναφέρεται στον αρχάγγελο Μιχαήλ, που μνημονεύεται στην Αγία Γραφή, μαζί με τον αρχάγγελο Γαβριήλ, να διαδραματίζουν βασικό ρόλο στην ιστορία της Θείας Οικονομίας.
Ο δεύτερος λόγος, Νεοφύτου πρεσβυτέρου Μοναχού και Εγκλείστου, Λόγος εις την Σύναξιν των θείων Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ και των λοιπών Ασωμάτων[5],αναφέρεται στους θείους Ταξιάρχες και αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, καθώς και τους λοιπούς ασωμάτους αγγέλους και τονίζει ιδιαίτερα το πλήθος των μαρτυριών τόσο της Παλαιάς όσο και της Καινής Διαθήκης, που αφορούν όχι μόνο στην παρουσία των αγίων αγγέλων, αλλά και τις καλές αγγελίες του Θεού προς το ανθρώπινο γένος: «Όρα δε ηλίκας και όσας η τε Παλαιά και Καινή Διαθήκη περί αγίων αγγέλων ποιείται τας μαρτυρίας, ότι ουχ απλώς φύλακες μόνον, αλλά και αγαθάς αγγελίας προς Θεού τω βροτησίω γένει διαπορθμεύουσι»[6].
Στην παρούσα μελέτη θα παρουσιάσουμε πρώτα αναφορές της Π.Δ. και έπειτα μαρτυρίες της Κ.Δ. για τους αγγέλους, όπως τις παρουσιάζει στο έργο του Πανηγυρική Α΄Λόγος 19 ο Άγιος Νεόφυτος. Έπειτα θα δούμε τις μαρτυρίες της Εξαημέρου και θα καταλήξουμε με αναφορές του Εγκλείστου για τους αγγέλους σε άλλα συγγράμματά του.
- Μαρτυρίες της Π.Δ. για τους αγγέλους στην Πανηγυρική Α΄
Στον συγκεκριμένο λόγο 19 του Αγίου Νεοφύτου, στη Σύναξη των θείων Ταξιαρχών, ο Νεόφυτος αναφέρεται στο θέμα των αγγέλων, όπως μνημονεύεται στην προς Εβραίους, την οποία αποδίδει στον Παύλο, τονίζοντας ιδιαίτερα όχι το Εβρ. 1,7· «ο ποιών τους αγγέλους αυτού πνεύματα», αλλά το Εβρ. 1,4· «ουχί πάντες εισί λειτουργικά πνεύματα εις διακονίαν αποστελλόμενα δια τους μέλλοντας κληρονομείν σωτηρίαν;», ώστε να θέσει τον λόγον του στην προοπτική της ιστορίας της θείας Οικονομίας και να τονίσει τόσο τον λατρευτικό όσο και διακονικό ρόλο των αγγελικών δυνάμεων προς τους ανθρώπους, που επιθυμούν να κληρονομήσουν την αιώνια ζωή και βασιλεία, δηλ. τη σωτηρία τους.
Ξεκινά, λοιπόν, τον λόγο 19 στην Πανηγυρική Α΄, ο Νεόφυτος, αναφέροντας σημαντικό αριθμό γεγονότων που οι άγγελοι έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο σύμφωνα με τις μαρτυρίες της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Η πρώτη αναφορά του από την Π.Δ. είναι το όνειρο του Ιακώβ στη Βαιθήλ, Γεν. 28, 10-22 και ιδιαίτερα το Γεν. 28, 12, όπου ο Ιακώβ είδε στον ύπνο του την νύχτα μια σκάλα που στηριζόταν στη γη, ενώ η κορυφή της άγγιζε τον ουρανό. Σ’ αυτήν ανεβοκατέβαιναν άγγελοι του Θεού. Η ερμηνεία που δίδει ο ιερός Πατήρ είναι ότι οι άγγελοι όταν κατέβαιναν στη γη μετέφερε την θείαν κατάβαση, ενώ όταν ανέβαιναν από τη γη στον ουρανό δήλωναν την άνοδο των ανθρώπων στον ουρανό: «και καταβαίνοντες μεν την θείαν κατάβασιν πάντως εμήνυσαν, αναβαίνοντες δε την από γης προς ουράνια της φύσεως ημών δεδηλώκασιν άνοδον»[7].
Το δεύτερο περιστατικό που αναφέρει ο Νεόφυτος είναι η καθοδήγηση του Ισραηλιτικού λαού από άγγελο Θεού, κατά την πορεία τους από την Αίγυπτο στη γη Χαναάν. Ο άγγελος προπορευόταν, τονίζει ο Έγκλειστος, ως «στύλος πυρός», σ’ όλη την περιπλάνηση του λαού στην έρημο. Ο Θεός έστελνε τον άγγελό του την ημέρα, μέσα σε μια στήλη νεφέλης, για να τους δείχνει τον δρόμο, ενώ την νύχτα, μέσα σε μια στήλη φωτιάς, για να τους φωτίζει, ώστε να προχωρούν ημέρα και νύχτα[8]. Κατά τον Άγιο, άγγελος Κυρίου παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στο «τέταρτο όραμα του προφήτη Ζαχαρία»[9], όπως και στην περίπτωση του Μανωάχ ή Μανωέ κατά τον Νεόφυτο, όπου ο άγγελος αρνείται να αποκαλύψει το όνομά του στον δίκαιο της Π.Δ.[10]. Επίσης, αναφέρει ο ιερός Πατήρ, ο άντρας που στάθηκε μπροστά στον Ιησού του Ναυή με το γυμνό σπαθί ήταν επίσης άγγελος Κυρίου, γι’ αυτό τον πρόσταξε να βγάλει τα υποδήματα των ποδών του, γιατί ο τόπος που πατούσε ήταν άγιος[11].
Ακόμη και την περίπτωση της θαυμαστής κλήσεως του Γεδεών, του γιού του Ιωά, στην Οφρά ή Ευφραθά, όπως αναφέρει ο Νεόφυτος, άγγελος Κυρίου έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο και τον κάλεσε να αναλάβει πρωτοβουλία για να ελευθερώσει τους Ισραηλίτες από τους Μαδιανίτες[12]. Επίσης, ο Νεόφυτος επικαλείται την μαρτυρία της Π.Δ. για τη βοήθεια των αγγέλων, ώστε να απελευθερωθεί η Ιερουσαλήμ από τον Σενναχηρίμ, βασιλιά των Ασσυρίων. Ο βασιλιάς των Ισραηλιτών Εζεκίας, αδύνατος να υπερασπιστεί«την θείαν πόλιν Ιερουσαλήμ», άγγελος Κυρίου παρουσιάστηκε στο στρατόπεδο των Ασσυρίων και θανάτωσε εκατόν ογδόντα πέντε χιλιάδες άντρες (185.000). Το πρωί ο Σενναχηρίμ έλυσε την πολιορκία της πόλεως και επέστρεψε στην Νινευή[13]. Τέλος, ο Έγκλειστος, αναφέρεται στην οπτασία του Δανιήλ[14] από τον αρχάγγελο Μιχαήλ. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συγκεκριμένη οπτασία επαναλαμβάνεται στερεότυπα κατά την κλήση του Παύλου προς τη Δαμασκό Πραξ. 9,1-12.
Όλες οι παραπάνω αναφορές του Νεοφύτου θέλουν να δηλώσουν την ενότητα των δύο Διαθηκών και ότι οι άγγελοι Κυρίου παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πορεία των γεγονότων από τη δημιουργία του κόσμου ως τα έσχατα. Οι μαρτυρίες της Π.Δ. για τους αγγέλους, που ανέφερε ο Έγκλειστος, δεν ολοκληρώνονται με όσα παραδείγματα παρουσίασε: «Ταύτα γαρ και έτερα πλείστα η Παλαιά Διαθήκη σαφώς κατεμήνυσε»[15]. Όλα αυτά τα ανέφερε ο Άγιος Πατήρ για να τιμήσει τους θείους Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ και τις λοιπές ασώματες δυνάμεις και να δείξει ότι τα κατορθώματα των αγγέλων και η αποστολή τους είναι να αποστέλλονται από τον Θεό για να αποκαλύψουν στους ανθρώπους το θείο θέλημά του. Να φέρουν εις πέρας κάποια αποστολή, να μεσολαβήσουν στον Θεό χάρη των ανθρώπων, να προστατεύσουν άτομα και λαούς ή να τιμωρούν τους ανθρώπους και να υπερασπίζονται το δίκαιο των αδυνάτων λαών, όταν οι δυνάστες υπεραίρονται και περιφρονούν προκλητικά τα άτομα, τους λαούς και τον ίδιο τον Θεό.
- Μαρτυρίες της Κ.Δ. για τους αγγέλους στην Πανηγυρική Α΄
Ο Νεόφυτος υποστηρίζοντας έντονα το βιβλικό υπόβαθρο των αγγέλων μεταβαίνει από τα παραδείγματα της Π.Δ. στις μαρτυρίες της Κ.Δ. για να παρουσιάσει ̇ «όσα και η Καινή φιλαλήθως διηγείται πάλιν, οίας και όσας ευεργεσίας ο Θεός δια των αγίων αγγέλων αυτού ημάς ευηργέτησε»[16]. Συνδέοντας, λοιπόν, ο Άγιος της Πάφου την διακονία των αγγέλων με την πρώτη περίοδο της ιστορίας της θείας Οικονομίας, δηλ. την εποχή του Ισραήλ, όπου κυρίαρχο πρόσωπο εμφανίζεται ο Θεός Πατήρ, χωρίς να απουσιάζει ο άσαρκος Λόγος και το Άγιο Πνεύμα, προχωρεί στην δεύτερη περίοδο της ιστορίας της θείας Οικονομίας, δηλ. την εποχή του ιστορικού Ιησού, όπου κυρίαρχο πρόσωπο είναι ο ένσαρκος Λόγος, δηλ. ο Ιησούς Χριστός, όπου και πάλι οι άγγελοι πρωτοστατούν. Συνδυάζει ο Νεόφυτος γεγονότα που έχουν άμεση σχέση με το πρόσωπο του Χριστού και όπου οι άγγελοι πάλιν ως αγγελιαφόροι παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο για τη μεταφορά του μηνύματος της σωτηρίας και τη διαμόρφωση των ιστορικών γεγονότων που οδηγούν στο πρόσωπο του Χριστού.
Ως πρώτη μαρτυρία, στον ίδιο λόγο του, στην Πανηγυρική Α΄, ο Έγκλειστος επικαλείται την περίπτωση του Ζαχαρία του πατέρα του Προδρόμου. Η προαγγελία της γεννήσεως του Προδρόμου, όπως αναφέρει ο Νεόφυτος, βρίσκεται στο ευαγγέλιο του Λουκά 1, 5-25. Ο άγγελος στέκεται στα δεξιά του θυσιαστηρίου του θυμιάματος και αναγγέλλει στον Ζαχαρία ότι η Ελισάβετ θα γεννήσει γιο και να του δώσει το όνομα Ιωάννης. Θα είναι πλήρης Πνεύματος Αγίου από την κοιλιά της μάνας του, θα προπορευθεί στο έργο του Ιησού και θα είναι ο Πρόδρομος που θα προετοιμάσει τον λαό για τον ερχομό του Κυρίου.
Μετά από αυτή τη μαρτυρία της Κ.Δ. για τον πρωταγωνιστικό ρόλο των αγγέλων για τον ερχομό του Προδρόμου του Κυρίου, παραθέτει ο Νεόφυτος ως δεύτερο γεγονός την προαγγελία της γεννήσεως του ιδίου του Ιησού Χριστού, όπου προηγείται ο ευαγγελισμός της Παρθένου Μαρίας, από τον αρχάγγελο και θείο Ταξιάρχη Γαβριήλ. Αυτό το γεγονός είναι συνέχεια του προηγουμένου και περιλαμβάνεται στο ιδιαίτερο υλικό του ευαγγελίου του Λουκά 1, 26-38. Το περιστατικό του ευαγγελισμού, κατά τον Νεόφυτο, δείχνει ότι ο αρχάγγελος Γαβριήλ με τον χαιρετισμό του, «χαίρε Κεχαριτωμένη ο Κύριος μετά σου»(Λουκ. 1,28), εκφράζει τον θαυμασμό του «εν τη αρρήτω συλλήψει της πανάγνου Παρθένου Μαρίας»[17]. Το μυστήριο αυτό της άρρητης σύλληψης της Παρθένου Μαρίας, κατά τον Νεόφυτο, αποτελεί ανερμήνευτο γεγονός για τον αρχάγγελο Γαβριήλ και τις λοιπές αγγελικές ουράνιες δυνάμεις, μέχρι του σημείου που διέλαθε ακόμη και του διαβόλου.
Ακολούθως ο Νεόφυτος περνά στο περιστατικό της Γεννήσεως του Ιησού (Λουκ. 2, 1-20), όπου εξάρει και πάλι τον ρόλο του χορού των αγγέλων, ο οποίος υμνώντας «τον θείον τόκον»[18] έψαλλεν τον αγγελικόν ύμνον «δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία» (Λουκ. 2, 14). Συνεπώς, κατά τον Έγκλειστο, οι άγγελοι πρωταγωνιστούν στο μυστήριο της θείας Οικονομίας και υμνούν τον ενσαρκωθέντα Υιόν και Λόγον του Θεού, διότι η κάθοδος του Θεού στη γη εκπληρώνει τις υποσχέσεις του στην Π.Δ. και δημιουργεί νέα προοπτική για τη σωτηρία του ανθρωπίνου γένους.
Οι άγγελοι, κατά τον Νεόφυτο, συνεχίζουν την καθοδήγηση των ανθρώπων για τη διάσωση του νεογέννητου σωτήρα, συμβουλεύοντας τους μάγους να μην επιστρέψουν στον Ηρώδη (Ματθ. 2,12), αλλά να αναχωρήσουν από άλλο δρόμο για την πατρίδα τους[19]. Συνεχίζοντας ο ιερός Πατήρ τις μαρτυρίες της Κ.Δ. για τους αγγέλους, αναφέρει την εντολή που έδωσαν στον Ιωσήφ να πάρει το παιδί και την μητέρα του και να φύγει στην Αίγυπτο και να μείνει εκεί, ωσότου, πάλιν άγγελος, να τον ειδοποιήσει να επιστρέψει (Ματθ. 2, 13)[20]. Στο σημείο αυτό ολοκληρώνει ο Νεόφυτος τις αναφορές του για τη συμμετοχή των αγγέλων στα γεγονότα του Ευαγγελισμού και της Γεννήσεως του Ιησού.
Ακολούθως, πολύ συνοπτικά, παρουσιάζει τη συμμετοχή των αγγέλων στο μυστήριο της θείας Οικονομίας, αναφέροντας άλλα τέσσερα περιστατικά από την Κ.Δ. Το πρώτο, είναι παρμένο από τον Ιωάννη,[21] όπου ολοκληρώνοντας ο Ιησούς την κλήση του Φιλίππου και του Ναθαναήλ, τους βεβαιώνει ότι σύντομα θα ανοίξει ο ουρανός και οι άγγελοι του Θεού θα ανεβοκατεβαίνουν στο θρόνο του Υιού του ανθρώπου. Ο χριστολογικός αυτός τίτλος «Υιός ανθρώπου» χρησιμοποιείται στην Κ.Δ. από τον ίδιο τον Ιησού για να δηλώσει την ταπείνωσή του στην επίγεια ζωή, το πάθος και την μελλοντική ένδοξη Δευτέρα παρουσία του. Οπότε εύστοχα ο Νεόφυτος προχωρεί στον ίδιο λόγο του στους ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ και τους λοιπούς ασώματους αγγέλους, στην επόμενη μαρτυρία της Κ.Δ. η οποία αναφέρεται στον τρόπο που θα κρίνει ο Υιός του Ανθρώπου τον κόσμο και την καθολική συμμετοχή των αγγέλων γύρω από τον μεγαλοπρεπή βασιλικό θρόνο του κριτή Κυρίου.
Αυτό που θέλει ο Έγκλειστος να τονίσει είναι το γεγονός ότι οι άγιοι άγγελοι θα είναι οι κύριοι και αποκλειστικοί συνοδοί του Ιησού κατά τη Δευτέρα Παρουσία του. Αυτή η σκηνή στηρίζεται στο πρώτο όραμα του Δανιήλ[22], ο οποίος είδε μέσα στα σύννεφα του ουρανού να έρχεται κάποιος που έμοιαζε με άνθρωπο, έφθασε μέχρι τον Θεό και του δόθηκε εξουσία και δόξα και βασίλεια, ώστε όλοι οι λαοί, κάθε εθνικότητας και γλώσσας να τον υπηρετούν. Πρόκειται για αιώνια και ατελείωτη εξουσία και το βασίλειό του δεν θα καταστραφεί ποτέ.
Αυτό το σκηνικό θέλει ο Έγκλειστος να το διαδέχεται μια άλλη μαρτυρία της Κ.Δ., στο ευαγγέλιο του Ματθαίου[23], σύμφωνα με την οποία ο ένδοξος κριτής θα αποστείλει τους αγγέλους του να σαλπίσουν δυνατά και να συνάξουν τους εκλεκτούς του από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, από το ένα άκρο του κόσμου ως το άλλο. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο Νεόφυτος θέλει να δώσει στον Πανηγυρικό του λόγο για τους αγγέλους όχι μόνο πανηγυρικό χαρακτήρα, αλλά να τονίσει τα υψηλά καθήκοντα που τους ανατίθενται και θα συνεχίσουν να έχουν ως το τέλος του κόσμου, τη Δευτέρα Παρουσία. Όχι μόνο το ιστορικό, αλλά και το μεταϊστορικό και εσχατολογικό τοπίο είναι πλημμυρισμένο από την κυριαρχία των αγγέλων, γι’ αυτό θέλει ο Έγκλειστος να υπογραμμίσει την ανάγκη να απονέμεται τιμή και δόξα στους αγγέλους από τους πιστούς, οι οποίοι έχουν απόλυτη ανάγκη της προστασίας και της βοήθειάς τους[24].
Αποκορύφωμα της αναφοράς του Νεοφύτου στους αγγέλους είναι η παράθεση, «του θείου Ματθαίου», 28, 1-7, των γεγονότων της Αναστάσεως του Ιησού. Και εκεί, κατά τον ιερό Πατέρα, οι άγγελοι παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Μετά το Σάββατο, δηλ. την Κυριακή, η Μαρία η Μαγδαληνή και η άλλη Μαρία ήρθαν στον τάφο του Ιησού. Τον μεγάλο σεισμό ακολούθησε η παρουσία ενός αγγέλου του Κυρίου, ο οποίος ήρθε από τον ουρανό και απεκύλισε την πέτρα της εισόδου του μνημείου και καθόταν εκεί. Η όψη του ήταν σαν την αστραπή και τα ρούχα του ολόλευκα σαν το χιόνι. Μετά τον τρόμο των φρουρών του τάφου, ο φωτεινός άγγελος ανήγγειλε στις γυναίκες την ανάσταση του Ιησού, τους έδειξε τον κενό τάφο, και τους προέτρεψε να αναγγείλουν και στους μαθητές το γεγονός της αναστάσεως και ότι θα τους περιμένει στη Γαλιλαία. Ο Νεόφυτος, σχολιάζοντας το γεγονός, σημειώνει ότι η πίστη της Μαρίας της Μαγδαληνής και της άλλης Μαρίας, ήταν θερμή και έβλεπε με διαφορετικό μάτι τα γεγονότα. Γι’αυτό την αξίωσε ο Θεός να δει πρώτη το κενό μνημείο και την ανάστασή του Χριστού, και σημειώνει: «Διαφόρως γαρ η γυνή αυτή προς τον θείον παραβαλούσα τάφον διαφόρως και τους αγγέλους κατόπτευε»[25]. Και συνεχίζει ο Έγκλειστος: «Ταύτα αι γυναίκες παρά θείου αγγέλου ακούσασαι και ιδούσαι ον κατέπεσον, αλλ’ έδραμον απαγγείλαι τοις μαθηταίς την του Κυρίου ανάστασιν, ως εξηγείται Ματθαίος»[26].
Ο Νεόφυτος προχωρά και στην τρίτη περίοδο της ιστορίας της θείας Οικονομίας[27], την εποχή της Εκκλησίας, όπου κυριαρχεί το τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, το Άγιο Πνεύμα. Αυτή η περίοδος είναι γεμάτη από τη δράση των αγγέλων, οι οποίοι συμβάλλουν καθοριστικά στη διάδοση του ευαγγελίου στα έθνη, ενισχύοντας τους αποστόλους και ιεραποστόλους να μεταφέρουν το μήνυμα της σωτηρίας «έως εσχάτου της γης» (Πράξ. 1,8). Ως τέτοιο παράδειγμα βοήθειας των αποστόλων παραθέτει ο Νεόφυτος την φυλάκιση του Πέτρου (Πράξ. 12, 1-5) και την θαυμαστή αποφυλάκισή του με την παρέμβαση αγγέλου (Πράξ. 12, 6-19). Η παρουσία του αγγέλου στο κελί του Πέτρου συνοδεύτηκε από φως και οι οδηγίες του αγγέλου τον έβγαλαν έξω από τη φυλακή, και τον λύτρωσε από τα χέρια του Ηρώδη. Τότε ο Απόστολος συνειδητοποίησε πως ο Κύριος έστειλε τον άγγελό του και τον γλίτωσε από τα χέρια του βασιλιά και από αυτό που οι Ιουδαίοι προσδοκούσαν να πάθει. Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ο Νεόφυτος δεν αναφέρει τα παραπάνω γεγονότα στηριζόμενος σε στοχασμό δικό του, αλλά πρόκειται για μαρτυρίες που στηρίζονται στην ίδια την Αγία Γραφή και συγκεκριμένα στις Πράξεις των Αποστόλων. Σημειώνει: «Και τούτο ουχ απλώς έστιν εμός στοχασμός, αλλά της θείας ακούω Γραφής λεγούσης»[28].
Στηριζόμενος ο έγκλειστος στην Αγία Γραφή συνεχίζει τις αναφορές του στους αγγέλους υπογραμμίζοντας ότι «οι θείοι λειτουργοί»[29], όπως αποκαλεί τους αγγέλους, είναι οι φύλακες των ανθρώπων. Αυτοί είναι οι μεσίτες ανάμεσα στον Θεό και τους ανθρώπους, οι οποίοι μεταφέρουν τις ευχάριστες αγγελίες του Θεού προς τους δίκαιους άνδρες, ενώ παράλληλα ανεβάζουν στον ουρανό τις ψυχές των δικαίων, ως δώρα στον παντοκράτορα Θεό[30]. Στη συνέχεια, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η αναφορά του Αγίου Νεοφύτου, ο οποίος ταυτίζει τον αριθμό των αγγέλων με τον πληθυσμό των ανθρώπων στη γη· «Εμοί γαρ δοκεί ότι όσα εισί των ανθρώπων τα πλήθη επί της γης, τοσαύτα εισί και των αγγέλων τα στίφη εν ουρανώ. Και τούτο ουχ απλώς έστιν εμός στοχασμός, αλλά της θείας ακούω Γραφής λεγούσης νυν μεν ότι «χίλιαι χιλιάδες παρειστήκεισαν αυτώ, και μύριαι μυριάδες ελειτουργούν αυτώ»[31]. Θεωρώ πρωτότυπη την αναφορά του Νεόφυτου για τον αριθμό των αγγέλων, αλλά ιδιαίτερα την συμπληρωματική μαρτυρία του ότι είναι περισσότερα τα στρατεύματα των αγγέλων του ποσού που ανέφερε. Επειδή, όμως είναι αναρίθμητα τα στρατεύματα των αγγέλων εκφράζονται με συμβολική γλώσσα· «εικός γαρ και πλείονα είναι τα θεία στρατεύματα του ρηθέντος ποσού, αλλ’ επειδή, ως οίμαι, ουκ έστι των «χιλίων χιλιάδων» και των «μυρίων μυριάδων» επέκεινα ψήφος, μέχρι τούτων εξείπε τον αριθμόν των αγγέλων, νυν δε ότι «έστησεν όρια εθνών».
Συνεχίζοντας ο Έγκλειστος τον ύμνο του στους αγγέλους στηρίζεται στην αναφορά του Ματθαίου[32] για να υπογραμμίσει στους ανθρώπους να μην περιφρονήσουν κανένα από τους άσημους και μικρούς του κόσμου, γιατί οι άγγελοί τους στον ουρανό βλέπουν συνεχώς το πρόσωπο του ουράνιου Πατέρα. Ερμηνεύοντας ο Άγιος Νεόφυτος το πιο πάνω βιβλικό χωρίο, τονίζει το πέλαγος της φιλανθρωπίας του Θεού, ο οποίος έβαλε τους αγγέλους φύλακες όχι μόνο για τους σπουδαίους, αλλά και για τους ασήμαντους, ανεξαρτήτως ηλικίας και αρετής.
Εύστοχα ο Έγκλειστος της Πάφου υποστηρίζει ότι ο Θεός γνώριζε προ της δημιουργίας του ανθρώπου τον κίνδυνο της πτώσεώς του, από τους εκπεσόντες αγγέλους, οι οποίοι αφού τον εξαπάτησαν τον οδήγησαν εκτός του παραδείσου από μια τρυφή, άφθαρτη και ανώδυνη ζωή, σε πολυώδυνον βίον και φθορά, εξαιτίας του διαβόλου και των δαιμόνων[33]. Γνωρίζοντας αυτά τα δεδομένα ο Θεός δημιούργησε τα θεία στρατεύματα των αγγέλων, ώστε να υμνούν τον Τριαδικό Θεό και παράλληλα να προστατεύουν ως πιστοί φύλακες μικρούς και μεγάλους[34]. Χαρακτηριστική είναι επίσης η άποψη του Νεοφύτου ότι τα τάγματα των αγγέλων, όπως τα αριθμεί· θρόνοι, χερουβείμ, σεραφείμ, κυριότητες, δυνάμεις, εξουσίες και αρχές, τα τοποθέτησε πιο κάτω από τους αρχαγγέλους και αγγέλους[35]. Ωστόσο δημιούργησε τους αγγέλους πριν από τους ανθρώπους, ώστε να είναι φύλακες, βοηθοί και παρηγορητές τους[36].
Μετά από όλες τις παραπάνω αναφορές ο Νεόφυτος κατακλείει τα επιχειρήματα του με ένα είδος συμπερασμάτων, τονίζοντας ότι οι άγγελοι είναι «θεοκέλευστοι φύλακες» των ανθρώπων, οι οποίοι μεταφέρουν αγαθές αγγελίες από τον Θεό στους ανθρώπους, και οι φιλάνθρωποι αγάλλονται όταν μετανοούν και οδηγούνται στη σωτηρία: «Επειδή γαρ ο λόγος προοιμιάσατο ότι και φύλακες ημών θεοκέλευστοι πεφύκασιν οι άγγελοι και αγαθάς αγγελίας προς Θεού ημίν διαπορθμεύουσι και επί τη ημών μετανοία και σωτηρία ως φιλάνθρωποι επαγάλλονται, ηθέλησε δείξαι από τε των παλαιών και καινών ιστοριών ότι ού ψιλός απλώς εστι στοχασμός το λεγόμενον, αλλ’ ούτως έχειν το πράγμα, ως είρηται, καίτοι γε τας πλείστας παρέδραμεν»[37].
- Μαρτυρίες της Εξαημέρου του Αγίου Νεοφύτου για τους αγγέλους
Ο Άγιος Νεόφυτος στο έργο του Ερμηνεία εις την Εξαήμερον Γένεσιν[38], στον πρώτο λόγο του[39], θέτει το πρόβλημα γιατί η Γένεση δεν αναφέρει ότι ο Θεός άρχισε τη δημιουργία τουπρώτα από την πρωτόκτιστη δύναμη και «ότι εν αρχή εποίησεν ο Θεός τα πλήθη των αγγέλων, αλλ’ εκ των παχυτέρων κτισμάτων, ουρανού τε και γης, άρχεται την αφήγησιν;»[40]. Ο Άγιος υποστηρίζει ότι η Γένεση αναφέρεται στη δημιουργία του υλικού κόσμου και κατόπιν του πνευματικού, για δύο βασικούς λόγους: α) ομιλεί στους Ιουδαίους, οι οποίοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν για την άϋλη κτίση, γι’ αυτό αρχίζει από την υλική δημιουργία, και β) η κατασκευή των αΰλων αγγέλων ήταν παλαιότερη. Όπως αναφέρει ο Νεόφυτος, «κατά πολύ πρεσβυτέραν της ορατής κτίσεως την των αΰλων αγγέλων πληθύν έκτισε Θεός»[41].
Την άποψή του αυτή ο Άγιος στηρίζει τόσο στον Μέγα Βασίλειο, ο οποίος ονομάζει την δημιουργία των αγγέλων «πρεσβυτέραν κτίσιν» όσο και στον αγαπημένο του Πατέρα της Εκκλησίας, τον ιερό Χρυσόστομο, ο οποίος υποστηρίζει ότι οι άγγελοι δεν είχαν ανάγκη να προηγηθεί η κτίση. Γι’αυτό και ο Έγκλειστος της Πάφου ομιλεί: «περί της αρχαιοκτίστου φάλαγγος των θείων ασωμάτων»[42], τονίζοντας στη συνέχεια ότι πρώτα έκανε ο δημιουργός Θεός τις φάλαγγες των αγίων αγγέλων και αργότερα, κατά την διήγηση της Γενέσεως, την πρώτη ημέρα παρήγαγε τον ουρανόν και τα υπόλοιπα κτίσματα[43].
Ως απόδειξη του επιχειρήματός του ο Άγιος Νεόφυτος επικαλείται τον Ιώβ[44] για να αποδείξει ότι οι φωστήρες έγιναν την τετάρτη ημέρα της δημιουργίας, οπότε προηγήθηκαν οι άγγελοι και εκφράζοντας τον θαυμασμό τους ύμνησαν τον Θεό: «Ότε», φησίν, «εγεννήθη άστρα», ήγουν τη τετάρτη ημέρα «ήνεσάν με φωνή μεγάλη πάντες άγγελοί μου και ύμνησαν»[45]. Είναι ωστόσο χαρακτηριστική η σύνδεση που κάνει ο Νεόφυτος του «εν αρχή» της Γενέσεως και του «εν αρχή ην ο Λόγος ̇πάντα δι’ αυτούεγένετο και χωρίς αυτού ουδέ εν, ο γέγονεν» του ευαγγελίου του Ιωάννη 1, 1-2, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η δημιουργία των αγγέλων και ολόκληρης της δημιουργίας είναι έργο του Τριαδικού Θεού, πριν από την ιστορική παρουσία του Χριστού: «Είδες»τονίζει ο Έγκλειστος, «πώς εκηρύττετο μεν η άκτιστος Τριάς και προ Χριστού παρουσίας;»[46].
Ο Θεός κατά τον Νεόφυτο είναι «κτίστης μυριάδων αγγέλων ασωμάτων»[47] και όλα αυτά τα πλήθη των αγγέλων έχουν ο καθένας το δικό του όνομα και μνημονεύει χαρακτηριστικά τα ονόματα τεσσάρων αγγέλων, παρμένα από την Απόκρυφη Γραμματεία· «Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραγουήλ και Ραφαήλ»[48]. Αναφερόμενος στη συνέχεια ο Νεόφυτος στην πτώση του ανθρώπου και την έξοδό του από τον παράδεισο κάνει λόγο για τη φύλαξη του θεοτάτου κήπου και την παρουσία στην είσοδό του των Χερουβίμ με φλογίνη ρομφαία[49].
Εύστοχη είναι και η παρατήρηση του Εγκλείστου ότι ενώ οι άγγελοι είναι ασώματοι βλέπονται ενσώματα. Χωρίς όμως να κατανοούμε την φύση των αγγέλων, όπως και οι άγγελοι δεν κατανοούν την φύση του Θεού[50]. Επίσης η παρατήρησή του για τους πεπτωκότες αγγέλους ότι εξέπεσαν από κενοδοξία[51] και πόθο για ισοθεΐα υπερβαίνει κάθε μορφή ηθικισμού[52]. Ωστόσο ο Νεόφυτος αναφέρει ότι ο Θεός δια των θείων αγγέλων προνοεί ώστε να τους απαλλάξει από κάθε διαβολική επήρεια, βαρβαρική επιδρομή και μυρίους άλλους κινδύνους. Μόνο στην περίπτωση που αμαρτήσουν οι άνθρωποι, οι φύλακες άγγελοί τους απομακρύνονται, οπότε αναπτύσσονται οι πειρασμοί των πονηρών πνευμάτων[53]. Όμως όταν οι άνθρωποι φθάσουν στην αγιότητα, τονίζει ο Έγκλειστος, γίνονται εφάμιλλοι και ισοστάσιοι των αγγέλων[54], ενώ οι άγγελοι εκφράζουν τον θαυμασμό τους γι’ αυτούς στον ουρανό[55].
- Μαρτυρίες των λοιπών έργων του Αγίου Νεοφύτου για τους αγγέλους
Ο Νεόφυτος επεκτείνει το αγγελικό σχήμα στους μοναχούς, για να μιμούνται την αγγελική πολιτεία[56]. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι ο Έγκλειστος πρωτοτυπεί στην ερμηνεία του όταν υποστηρίζει ότι αρχικά οι χοροί των αγγέλων ήταν δέκα, συμπεριλαμβάνοντας σε ιδιαίτερο τάγμα εκείνους που μετά την πτώση τους μεταμορφώθηκαν σε δαίμονες. Στη συνέχεια αποκαλεί τους μοναχούς δέκατο ουράνιο τάγμα: «Ήκουσας γαρ ότι το δέκατον τάγμα των αΰλων αγγέλων εκ των ενύλων ανθρώπων χάριτι θεία ικανωθήσεται. Διο και ου ρυπαρούς και ζοφώδεις, αλλ’ ισαγγέλους και καθαρούς ή είναι τους τοιούτους ή δια μετανοίας γενέσθαι προσήκει, επεί και μετά αγγέλων χορεύειν ετάχθησαν ως ισάγγελοι»[57]. Τα χαρακτηριστικά της ισάγγελης πολιτείας κατά τον Άγιο Νεόφυτο είναι: η παρθενία, η σωφροσύνη, ο αγιασμός, η ειρήνη, η αγάπη, η υπακοή, η ταπεινοφροσύνη, η ακτημοσύνη, η νηστεία, η εγκράτεια, η ψαλμωδία, η προσευχή, η αγάπη προς τον Θεό, με σκοπό «ως ένσαρκοι άγγελοι, ίνα του ρηθέντος εκείνου τάγματος του δεκάτου της χορείας και της συστάσεως μη αποτύχωμεν»[58].
Αναφορά για τις τάξεις των αγγέλων κάνει ο Νεόφυτος και στο ερμηνευτικό έργο του Περί του Χριστού εντολών[59]. Μας πληροφορεί ότι υπάρχει χιλίων χιλιάδων και μυρίων μυριάδων αγλαϊφόρο πλήθος αγγέλων που διακρίνονται: σε αγγέλους, αρχαγγέλους και αρχές, εξουσίες, δυνάμεις και κυριότητες, Σεραφείμ, Χερουβίμ και θρόνοι. Όλα αυτά τα αγγελικά τάγματα βρίσκονται γύρω από τον θρόνο του δημιουργού και ψάλλουν τρισάγια υμνωδία[60].
Ως προς τη γλώσσα των αγγέλων, ο Νεόφυτος ομιλεί στο ίδιο έργο του, Περί του Χριστού εντολών, όπου ερμηνεύει τον ύμνο της αγάπης του Αποστόλου Παύλου στο Α΄ Κορ. 13, 1-8. Η γλώσσα των αγγέλων, κατά τον Έγκλειστο, ταυτίζεται με έργα αγάπης ακόμη και προς τους εχθρούς[61].
Μια βασική αποστολή των αγγέλων, κατά τον άγιο Νεόφυτο, που στηρίζεται στην περιγραφή της συντέλειας του κόσμου, όπως περιγράφεται στον Ματθαίο[62], είναι η συγκέντρωση των εκλεκτών του Ιησού από τα τέσσερα σημεία της γης. Οι άγγελοι θα διατρέξουν ολόκληρη την υφήλιο για να συνάξουν όλους τους εκλεκτούς στη βασιλεία του:«Ότε τα των αγγέλων στρατεύματα διατρέχουσι την υφήλιον άπασαν και τους σους εκλεκτούς εκ των τεσσάρων ανέμων περισυνάγουσι, μη μου επιλάθη δια τα έργα τα ληστρικά»[63]. Ο Άγιος Νεόφυτος, στηριζόμενος στα σχετικά κείμενα των Συνοπτικών[64] τονίζει ότι ο ρόλος των αγγέλων θα είναι καθοριστικός και κατά την ημέρα της κρίσεως. Αυτοί θα συναγάγουν τους εκλεκτούς του Θεού και θα τους οδηγήσουν στη βασιλεία του Θεού. Αντίθετα οι αμαρτωλοί θα ακολουθήσουν τον δρόμο της καταστροφής και θα οδηγηθούν στον τόπο της κολάσεως, τον ητοιμασμένο από τον διάβολο και τους αγγέλους του[65]. Τέλος ο Νεόφυτος τονίζει ότι οι άγγελοι οδηγούν την ψυχή των αγίων προς τον Θεό και τους αιωνίους θαλάμους, μέσα στο ανέσπερο φως και τον χορό των δικαίων[66].
Ο 9ος Λόγος της Πανηγυρικής Α΄ περιλαμβάνει: «Νεοφύτου του πρεσβυτέρου Μοναχού και Εγκλείστου, Περί της Αποκαλύψεως του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου σαφήνεια δια βραχέων»[67], σύντομη ερμηνευτική προσέγγιση της Αποκαλύψεως, όπου, ως γνωστό, οι άγγελοι παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Συγκεκριμένα διαιρεί το έργο αυτό σε δεκατέσσερις (14) υποθέσεις και υποστηρίζει ότι«ούτος γουν ο του Χριστού επιστήθιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο και της Αποκαλύψεως ταύτης εισηγητής»[68]. Και συνεχίζει να υποστηρίζει, αντίθετα με όσους αμφισβητούν τον Ιωάννη τον ευαγγελιστή ως συγγραφέα της Αποκαλύψεως: «Τάχα γαρ τινες ουν κατεδέξαντο του Θεολόγου είναι την Αποκάλυψιν, ταύτην δια το πολύλογον και το πεζόλεκτον ͘εμοί δε τω αγροίκω δοκεί τον Θεολόγον δια της θεωρίας το ανώτατον, το δεπολύλογον και πεζόλεκτον τας τότε ακροαταίς επιγράφομαι την αιτίαν»[69]. Θεωρώ ενδιαφέρουσα την συγκεκριμένη άποψη του Νεοφύτου για τον Ιωάννη τον ευαγγελιστή ως συγγραφέα της Αποκαλύψεως, αφού από τον 10ο αι. και έπειτα υποχωρούν και οι τελευταίες αμφιβολίες για την κανονικότητα του βιβλίου αυτού[70]. Ανεξαρτήτως πάντως του γεγονότος ότι η κανονικότητα των βιβλίων της Καινής Διαθήκης δεν εξαρτάται από το πρόσωπο του συγγραφέα, έχει ενδιαφέρον να γνωρίζουμε μια μαρτυρία εκκλησιαστικού πατρός του 12ου αι. για τον συγγραφέα της Αποκαλύψεως.
Στην σύντομη, λοιπόν, ερμηνεία του στην Αποκάλυψη κάνει λόγο για τον άγγελο «της εν Σμύρνη εκκλησίας», δηλ. τον Επίσκοπο της Σμύρνης[71], της «εν Θυατείροις εκκλησίας», «της εν Φιλαδελφεία», «της εν Σμύρνη», «της εν Σάρδεσιν», «της εν Φιλαδελφεία» και «της Λαοδικείας».
Στην 3η υπόθεσή του ο Άγιος Νεόφυτος, αναφερόμενος στο εσφραγισμένο βιβλίο«σφραγίσιν επτά και περί του αρνίου», κάνει λόγο για τη θυσία του Ιησού Χριστού, που αποτελεί λύτρωση όλης της οικουμένης «εκ πάσης φυλής και γλώσσης»[72], και τονίζει την παρουσία των αγγέλων, «κύκλω του θρόνου» του Θεού να τον υμνούν κατά χιλιάδες και μυριάδες. Συνεπώς ο Νεόφυτος παρουσιάζει με έμφαση τη συμμετοχή των αγγέλων στη λατρεία του Θεού και του εσφαγμένου αρνίου, ενώ παράλληλα τέσσερις άγγελοι στέκονταν στις τέσσερις γωνίες της γης κρατώντας τους τέσσερις ανέμους καθόλου να μην πνεύσουν. Στη συνέχεια κάνει λόγο ο Έγκλειστος για τον ισχυρό και αήττητο και πολεμικώτατο χαρακτήρα των αγγέλων οι οποίοι βρίσκονται στη διάθεση του Θεού με την πυρφλόγο και ασώματη φύση τους να εξαγγέλλουν στους ανθρώπους τις προσταγές του Θεού. Επτά σαλπιφόροι άγγελοι σκορπίζουν τον πανικό στο σύμπαν μετά το σάλπισμα του καθενός και ο Νεόφυτος σημειώνει στην ερμηνεία του: «Αι παρά των αγγέλων επτά σάλπιγγαι τα περί της συντελείας παραδηλούσαι δεινά», όπως ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση των επτά φιαλών παρά των επτά αγγέλων φερομένας δηλώνουν «τας πολλάς και δεινάς θλίψεις και πληγάς εικονίζουσι της συντελείας των ημερών εκείνων»[73].
Ο Νεόφυτος θέλει να δείξει ότι οι άγγελοι στην εκτέλεση των αγγελιών του Θεού αναγκάζονται να πολεμούν με τους ανθρώπους. Σ’ αυτή όμως την περίπτωση, τονίζει ο Άγιος, «εις γαρ άγγελος εξελθών εκατόν ογδοήκοντα πέντε χιλιάδας εν μια ροπή ανείλε των Ασσυρίων»[74], γιατί τους αγγέλους ενισχύει ο βασιλεύς της δόξης, και εξ ονόματός του πολεμούν και δια της θεϊκής του δυνάμεως παραμένουν αήττητοι.
Συμπεράσματα
Από την μελέτη του Βιβλικού υπόβαθρου των αγγέλων κατά τον Άγιο Νεόφυτο τον Έγκλειστο, οδηγούμαστε στα παρακάτω συμπεράσματα:
- Ο Άγιος, παρόλο που δεν ασχολείται συστηματικά να εκθέσει αναλυτικά την αγγελολογία του, με βάση τις μαρτυρίες της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης παρουσιάζει το βιβλικό υπόβαθρο των αγγέλων. Βασικές πληροφορίες για το θέμα μας παρουσιάζει στην Πανηγυρική Α΄, ιδιαίτερα στον λόγο 9 και 19, στην Εξαήμερο, στις Κατηχήσεις, στις Περί του Χριστού εντολές, στο Πεντηκοντακέφαλο κ.ά.
- Στις μαρτυρίες της Π.Δ. κάνει λόγο για την παρουσία των αγγέλων στο όνειρο του Ιακώβ, στη καθοδήγηση του Ισραηλιτικού λαού κατά την πορεία του στην έρημο από την Αίγυπτο στη γη Χαναάν. Άγγελος Κυρίου πρωταγωνιστεί για την απελευθέρωση των Ισραηλιτών από τους Μαδιανίτες και την λύση της πολιορκίας της Ιερουσαλήμ από τους Ασσυρίους. Άγγελοι παρουσιάζονται στη Μαμβρή, άγγελοι δύο στα Σόδομα. Σ’ όλα τα περιστατικά παίζουν, κατά τον Νεόφυτο, πρωταγωνιστικό ρόλο οι άγγελοι.
- Για τις μαρτυρίες της Κ.Δ. ο Έγκλειστος κάνει λόγο για τον πρωταγωνιστικό ρόλο των αγγέλων στην περίπτωση της αναγγελίας της γέννησης του Προδρόμου στον πατέρα του Ζαχαρία, κατά τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και την Γέννηση του Ιησού. Ακολουθεί η περέμβαση των αγγέλων στους Μάγους, για να προστατέψουν τον Ιησού από τον Ηρώδη και η προτροπή του Ιωσήφ να παραλάβει το νεογέννητο και τη μητέρα του και να φύγουν στην Αίγυπτο. Οι άγγελοι πρωταγωνιστούν και στο μήνυμα της Αναστάσεως του Ιησού και στη μεταφορά του μηνύματος της σωτηρίας από τους Αποστόλους και ιεραποστόλους σ’ όλα τα έθνη. Πρωταγωνιστικός ωστόσο είναι ο ρόλος των αγγέλων κατά τη συντέλεια του κόσμου, όπου βρίσκονται γύρω από το θρόνο του δικαιοκρίτη Κυρίου και συνάγουν όλους τους ανθρώπους από τα τέσσερα σημεία του κόσμου.
- Στις περιπτώσεις της δοκιμασίας των ανθρώπων οι φύλακες άγγελοί τους τους καθοδηγούν, τους ενισχύουν και τους αποκαλύπτουν το θέλημα του Θεού, όπως στην περίπτωση της αποφυλάκισης του Πέτρου. Προστατεύουν τους ανθρώπους, αφού αριθμητικά, κατά τον Νεόφυτο, οι άγγελοι είναι όσοι και οι άνθρωποι και ακόμη παραπάνω και είναι φύλακές τους σε κάθε δοκιμασία και δύσκολη περίσταση. Παράλληλα στα τάγματα των αγγέλων, που διακρίνονται κατά τον Έγκλειστο στα γνωστά εννέα· άγγελοι, αρχάγγελοι, θρόνοι, χερουβείμ, σεραφείμ, κυριότητες, δυνάμεις, αρχές και εξουσίες, προσθέτει ως δέκατο τάγμα των αγγέλων, την αγγελική πολιτεία των μοναχών.
- Ο Άγιος Νεόφυτος στην Εξαήμερό του υποστηρίζει ότι ο τριαδικός Θεός δημιούργησε πρώτα την αρχαιόκτιση φάλαγγα των θείων ασωμάτων αγγέλων και αργότερα την λοιπή δημιουργία. Οι μυριάδες άγγελοι παρόλο που είναι ασώματοι, βλέπονται ενσώματα, όπως υποστηρίζει ο Έγκλειστος. Οι άγγελοι προστατεύουν τους ανθρώπους, αλλά σε περίπτωση που αμαρτήσουν, οι φύλακες άγγελοί τους απομακρύνονται, οπότε αναπτύσσονται οι πειρασμοί των πονηρών πνευμάτων. Όταν όμως οι άνθρωποι φθάσουν στην αγιότητα, τότε γίνονται εφάμιλλοι και ισοστάσιοι των αγγέλων, τονίζει ο Νεόφυτος και οι άγγελοι εκφράζουν τον θαυμασμό τους γι’ αυτούς στον ουρανό. Τέλος, οι μοναχοί, με το αγγελικό τους σχήμα, υποστηρίζει ο Έγκλειστος, μιμούνται την αγγελική πολιτεία, γι’ αυτό και αποτελούν το δέκατο τάγμα των αΰλων αγγέλων, εκ των εΰλων ανθρώπων.
[1] Ειδικά για το έργο και την προσωπικότητα του Αγίου Νεοφύτου βλ. Χρ. Κ. Οικονόμου, Ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος. Προσωπικότητα, συγγράμματα και ερμηνευτικές προσεγγίσεις, Εγκλειστριωτικά Ανάλεκτα 2, Εκδόσεις Ιεράς Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 2010, όπου υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία. Πρβλ.C. Galatariotou, The Making of a Saint. The Life, Times and Sanctification of Neophytos the Recluse, Cambridge 1991, του οποίου το περιεχόμενο δεν ανταποκρίνεται ούτε στην προσωπικότητα ούτε στα συγγράμματα του Αγίου.
[2] Περισσότερα για τον θεολογικό πλούτο του Εγκλείστου βλ. Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου, Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος· Ιστορία, θεολογία, πολιτισμός, ΕγκλειστριωτικάΑνάλεκτα 1, Εκδόσεις Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 2010 σ.σ. 1008
[3] Τα Συγγράμματα του Αγίου είναι: α. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα,Τόμος Α΄, Δέκα Λόγοι περί του Χριστού εντολών, Εκδ. Ι.Ε. Στεφανής καιΠεντηκοντακέφαλον, Εκδ. Π. Σωτηρούδης, Έκδοση Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 1996. β. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, τόμος Β΄, Τυπική Διαθήκη, Εκδ. Ι.Ε. Στεφανής και Βίβλος των Κατηχήσεων, Εκδ. Β.Κ. Κατσαρός, Έκδοση Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 1998.γ. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, τόμος Γ΄, Πανηγυρική Α΄, Εκδ. Νικ. Παπατριανταφύλλου- Θεοδωρίδη (Λόγοι 1-5) και Θεοδ. Ξ. Γιάγκου, (Λόγοι 16-30), Έκδοση Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 1999. δ. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, τόμος Δ΄, Ερμηνεία της Εξαημέρου και Ερμηνεία του Ψαλτήρος και των Ωδών, Εκδ. Θ.Ε. Δετοράκης και Ερμηνεία του Άσματος των Ασμάτων, Εκδ. Βασ. Στ. Ψευτογκάς, έκδοση Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 2001. ε. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα,τόμος Ε, «Ερμηνεία Κανόνων των δώδεκα Δεσποτικών εορτών», Εκδ. Αλ. Σακελαρίδου- Σωτηρούδη, Λόγοι, Εκδ. Κ. Κωνσταντινίδης, Νικ. Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη, Β.Κ Κατσαρός. Το βιβλίον της Θεοσημείας, Εκδ. Δημ. Σοφιανός και Επιστολές, Εκδ. Απ.Καρπόζηλος, Έκδοση Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 2005. στ. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, τόμος Στ΄, Ευρετήρια, Έκδοση Ιεράς βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 2008.
[4] Βλ. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, Τομ. Γ, Πανηγυρική Α΄, Εκδίδει Νικ. Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη (Λόγοι 1-15), Έκδ. Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 1999, σελ. 125-134. πρβλ. και Ι.Ε. Στεφανής, Νεοφυτικά Πυκτίδια, Εγκλειστριωτικά Ανάλεκτα 3, Έκδοση Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 2012, σελ 147.
[5] Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, Τομ. Γ΄, Πανηγυρική Α΄, Εκδίδει Θεόδ. Ξ. Γιάγκου (Λόγοι 16-30), σ.σ. 351-368. πρβλ. Ιωάννη Δαμασκηνού,«Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, κεφ δ΄.Περί αγγέλων», PG 94. του ιδίου, Όπ. παρ., κεφ Β΄ «Περί δημιουργίας», PG 94.
[6] Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Πανηγυρική Α΄ 19,2. σελ 351-352.
[7] Πανηγυρική Α΄ 19,2. σελ 352.
[8] Πρβλ. Έξοδ. 13,21.
[9] Βλ. Ζαχ.3,2.
[10] Βλ. Κριτ. 13,17-18.
[11] Βλ. Ιησ. Ναυή 5,13-15.
[12] Βλ.Κριτ.6,11-23.
[13] Βλ. Δ΄ Βασ. 18,13 και 19,35.
[14] Πρβλ. Δαν. 10,4-21. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Άγιος Νεόφυτος στην Πανηγυρική Α΄ 19,14-15· «και είδον εγώ Δανιήλ μόνος την οπτασίαν, και οι άνδρες οι μετ’ εμού ουκ είδον, αλλ΄έκστασις μεγάλη επέπεσεν επ’ αυτούς και έφυγον εν φόβω».
[15] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,7. σελ.353.
[16] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,7. σελ.353.
[17] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,8. σελ 353. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Άγιος Νεόφυτος, εκτός της Αγίας Γραφής και των Πατέρων της Εκκλησίας, χρησιμοποιεί την γνωστή Απόκρυφη Γραμματεία και κάνει λόγο για τον ρόλο των αγγέλων, κατά το θείον Γενέθλιον της Θεοτόκου, τα Εισόδια, την Κοίμηση και τον Ευαγγελισμό. Εξάλλου αυτή είναι καθιερωμένη πρακτική της Εκκλησίας, η οποία τόσο στον εορτολογικό της κύκλο όσο και στην Αγιογραφία της, αντλεί πληροφορίες από τα Απόκρυφα της Καινής Διαθήκης. Για όλο τον εορτολογικό κύκλο της Θεοτόκου κατά τον Άγιο Νεόφυτο βλ. τη μελέτη της Ευτ. Γιούλτση, «Η Θεοτόκος στη θεολογία του Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου», στα Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου, Όπ. παρ., σελ 297-310.
[18] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,8. σελ 353.
[19] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,8. σελ 353-354· «και άρτι μεν άγγελος επιστάς προς Ηρώδην μη ανακάμπτειν, αλλά δι’ ετέρας αναχωρήσαι οδού εις την χώραν αυτών τους μάγους προετρέπετο».
[20] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,8. σελ.354.
[21] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,9-11. σελ. 354.πρβλ. Ιω.1,52· «αμήν αμήν λέγω υμίν, απ’ άρτι όψεσθε τον ουρανόν ανεωγότα και τους αγγέλους του Θεού αναβαίνοντας και καταβαίνοντας επί τον υιόν του ανθρώπου».
[22] Δαν. 7,13-14· «Εθεώρουν εν οράματι της νυκτός και ιδού επί των νεφελών του ουρανού ως υιός ανθρώπου ήρχετο, και ως παλαιός ημερών παρήν, και οι παρεστηκότες παρήσαν αυτώ. Και εδόθη αυτώ εξουσία, και πάντα τα έθνη της γης κατά γένη και πάσα δόξη αυτώ λατρεύουσα· και η εξουσία αυτού εξουσία αιώνιος, ήτις ου μη αρθή, και η βασιλεία αυτού, ήτις ου μη φθαρή»
[23] Ματθ. 24,31· «και αποστελεί τους αγγέλους αυτού μετά σάλπιγγος φωνής μεγάλης, και επισυνάξουσι τους εκλεκτούς αυτού εκ των τεσσάρων ανέμων απ’ άκρων ουρανών έως άκρων αυτών».
[24] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,9. σελ.354. Οι αναφορές του Εγκλείστου στηρίζονται αποκλειστικά και μόνο σε βιβλικές διηγήσεις, κυρίως καινοδιαθηκικά γεγονότα από τον Ιω. 1,52 πρβλ. Γεν. 28,12, τον Ματθ. 25,31.24,31 και Ματθ. 9,6. πρβλ. Δαν. 7,13.
[25] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,10. σελ. 354.
[26] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,27. σελ. 361. Οι αναφορές του Εγκλείστου και πάλι στηρίζονται στις Καινοδιαθηκικές αναφορές για την ανάσταση του Ιησού που περιγράφεται στη διήγηση, Ματθ. 28,1-10 και στις παράλληλές της, Μαρκ. 16,1-7 και Λουκ. 24,1-8.
[27] Αναλυτικά για τις τρεις φάσεις της ιστορίας της θείας Οικονομίας βλ. H. Conzelmann,The Theology of Saint Luke, London 1960, σελ. 137 εξ. Είναι γνωστό ότι η πρώτη φάση της ιστορίας της θείας Οικονομίας ξεκινά από τη δημιουργία του κόσμου, περνά μέσα από την ιστορία του Ισραήλ και φθάνει ως τον Ιησού Χριστό. Κυρίαρχη προσωπικότητα της περιόδου αυτής, που χαρακτηρίζεται και ως εποχή του Ισραήλ είναι ο Θεός Πατήρ. Η δεύτερη περίοδος εστιάζεται στην εποχή του Ιησού Χριστού με κυρίαρχο πρόσωπο να δρα στην ιστορία, τον ιστορικό Ιησού. Η τρίτη περίοδος είναι η εποχή της Εκκλησίας, που αρχίζει από την ημέρα της Πεντηκοστής, της ιστορικής συγκροτήσεως της Εκκλησίας, ως τα έσχατα, με κυρίαρχο πρόσωπο να δρα στην ιστορία ως το τέλος της, το Άγιο Πνεύμα.
[28] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,37. σελ. 364.
[29] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,35. σελ. 364.
[30] Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Άγιος, στην Πανηγυρική Α΄19,36· «Ούτοι γαρ μεσίται Θεού και ανθρώπων πεφύκασι και αγαθάς προς Θεού ανδράσι δικαίοις ουρανόθεν προς γην φαιδρώς διαπορθμεύουσι, και γήθεν πάλιν προς ουρανόν ψυχάς δικαίων ως υπέρτατα δώρα τω πρυτάνει Θεώ αγλαηφόρως εισάγουσι. «Πάντες» γαρ, φησίν, «οι κύκλω αυτού» άγγελοι «οίσουσι δώρα» δικαίων ψυχάς». Το τέλος της αναφοράς του στηρίζεται στον Ψαλμ. 75,12.
[31] Βλ. Πανηγυρική Α΄ 19,37. σελ. 364.
[32] Βλ. Πανηγυρική Α΄ 19,38. σελ. 364-365· «Είδες φιλανθρωπίας πέλαγος ανεξάντλητον; Είδες κηδεμονίαν Θεού πάσαν έννοιαν υπερβαίνουσα; Είδες πώς αγγέλους έθετο φύλακας ου μόνον τοις μείζουσιν αλλά και αυτοίς τοις μικροίς, είτε τη ηλικία είτε τη αρετή;». πρβλ. Ματθ. 18,10. «Οράτε μη καταφρονήσητε ενός των μικρών τούτων· λέγω γαρ υμίν ότι οι άγγελοι αυτών εν ουρανοίς διά παντός βλέπουσι το πρόσωπον του πατρός του εν ουρανοίς».
[33] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,39. σελ. 365· «Και πάλιν προ του ποιήσαι τον άνθρωπον οίδε σαφώς ότι δια φθόνον μέλλει των ριφέντων αγγέλων απατηθήναι δεινώς και εξωσθήναι του παραδείσου εκείνου της ακηράτου τρυφής και εξ αφθάρτου και ανωδύνου ζωής εις πολυώδυνον βίον και φθοράν αμειφθήναι και πολλήν εκ διαβόλου και δαιμόνων την κάκωσιν υποστήναι».
[34] Βλ. Πανηγυρική Α΄, 19,39. σελ.365.· «δι’ ην αιτίαν, ως οίμαι, παρήγαγε και τα πάμπολλα ταύτα και θεία στρατεύματα, ίνα και της θείας ευεργεσίας υμνωδοί απολαύσωσι και ενί εκάστω ανθρώπω πιστώ μικρώ και μεγάλω άγγελον τάξειε φύλακα».
[35] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,39.σελ.365· «διό και ταγμάτων απάντων, ήγουν των θρόνων, των χερουβείμ, των σεραφείμ, των κυριοτήτων, των δυνάμεων, των εξουσιών και των αρχών, ευστήναι κατωτέρω των αρχαγγέλων και των αγγέλων, τα στίφη δηλονότι, ίνα ημίν προσπελάζωσι και εκ κινδύνων πολλών διασώζωσι και διαβολικής και δαιμονικής επηρείας ημάς εξαρπάζωσιν, ώστε ουκ αν τις αμάρτοι ειπών ότι και τους αγγέλους δι’ ημάς εποίησεν ο Θεός».
[36] Βλ. Πανηγυρική Α΄19,40. σελ 366· «και δια τούτο είπον ότι ουκ αν της αμάρτοι ειπών ότι και τους αγγέλους προ ημών εποίησε δι’ ημάς, ώστε μετά των μυρίων αυτού εις ημάς ευεργεσιών και της τούτων φυλακής και επικουρίας και παρακλήσεις επαπολαύομεν».
[37] Πανηγυρική Α΄ 19,12. σελ.355.
[38] Βλ. Νεοφύτου Πρεσβυτέρου Μοναχού και Εγκλείστου, Ερμηνεία εις την Εξαήμερον Γένεσιν, Εκδίδει Θεοχ. Ε. Δετοράκης, Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, Τομ. Δ΄, Έκδ. Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 2001, σελ. 45 κ.εξ. πρβλ. Μεγάλου Βασιλείου, Εις την Εξαήμερον, ομιλ. Α΄5, PG29
[39] Βλ. Λόγος πρώτος εις την εξαήμερον Γένεσιν· Περί της αγγέλων πρωτοκτισίας και των λοιπών κτισμάτων του Θεού εν τη πρώτη ημέρα, σελ.49 κ.εξ.
[40] Ερμηνεία εις την Εξαήμερον Γένεσιν 1,2. σελ 49.
[41] Ερμηνεία εις την Εξαήμερον Γένεσιν 1,2. σελ. 50.
[42] Ερμηνεία εις την Εξαήμερον Γένεσιν 1,4. σελ. 50.
[43] Ερμηνεία εις την εξαήμερον Γένεσιν 2,2. σελ. 56· «ότι προγενέστερον τας των αγίων αγγέλων ο κτίστης παρήγαγε φάλαγγας, μεταγενέστερον δε κατά την πρώτην ημέραν τον πρώτον παρήγαγε ουρανόν».
[44] Ιώβ 38,7· «ότε εγενήθησαν άστρα, ήνεσαν με φωνή μεγάλη πάντες άγγελοί μου».
[45] Πανηγυρική Α΄8,29. σελ.194.
[46] Πανηγυρική Α΄8,33.σελ. 196.
[47] Ερμηνεία εις την Εξαήμερον, 5,4. σελ.77.
[48] Ερμηνεία εις την Εξαήμερον, 4,2. σελ. 71.
[49] Ερμηνεία εις την Εξαήμερον 8,5.σελ.95· «ο θειότατος κήπος εκείνος εν ασφαλεία ότι πολλή κατακλείεται, ώστε τα Χερουβίμ και η φλογίνη ρομφαία την εκείνου είσοδον παραφυλάττειν επέστησαν».
[50] Ερμηνεία εις την Εξαήμερον 14,4. σελ. 131· «Και ώσπερ ασώματοι όντες ένσωμοι καθωρώντο, ούτω και η τροφή η ορωμένη σωματική, νεύσει θεία εις πνευματικήν μετεβάλλετο». Βλ. και Πανηγυρική Α, 8,39.41. σελ. 199.
[51]Ερμηνεία εις την Εξαήμερον, 8,6. σελ. 96· «Περί τε των πεπτωκότων αγγέλων, περί τε του πρωτοπλάστου ανθρώπου, οίτινες οι διά πορνείαν, αλλά διά κενοδοξίαν πεπτώκασι».
[52] Ερμηνεία εις την Εξαήμερον 9,9. σελ. 103· «Ούτε γαρ οι πεπτωκότες άγγελοι ούτε ο Αδάμ ούτε ο Καϊν διά γυναικός πορνείαν εξέπεσον, αλλά πωρωνοίας πορνεία ισοθεΐαν φενακισθέντες». Πρβλ. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Βίβλος των Κατηχήσεων, 17,5-6. σελ. 280-281.
[53] Πανηγυρική Α΄19-22. σελ. 359 «Εντεύθεν μανθάνομεν όσην δια των θείων αγγέλων ποιείται πρόνοιαν ο Θεός του γένους του ημετέρου, ότι και διαβολικής επηρείας και βαρβάρων επιδρομής και μυρίων άλλων κινδύνων δι’ αυτών απαλλάτων ημάς ως φιλάνθρωπος, ει μη που διά τας αμαρτίας ημών οι φύλακες ημών άγγελοι αφ’ ημών μακρυνθώσι και τοις αοράτοις και ορατοίς, οίμοι, βαρβάροις προδοθώμεν δικαίως».
[54] Πανηγυρική Α΄20,45. σελ. 387.
[55] Πανηγυρική Α΄20,44. σελ. 387.
[56] Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, Βίβλος των Κατηχήσεων, Τομ. Β΄, Εκδίδει Β.Κ. Κατσαρός, Έκδοση Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 1998, Κατήχηση 10,4. σελ.247· «Διά τούτο γαρ και αγγελικόν το σχήμα ημών επικέκληται, ίνα πάντως το κατά δύναμιν την των αγγέλων πολιτείαν μιμώμεθα και μη ξενίζη υμάς το και αγγέλους μιμείσθαι ακούοντας … Αγγελικό γαρ το σχήμα και αγγελικώς χρη αναστρέφεσθαι, μήπως τούτο ρυπώσωμεν και ουδέν ημάς ωφελήσει ουδέν το μέγα τούτο επάγγελμα, ώσπερ και δαίμονας αμαρτήσαντας προ του δαίμονας είναι ουκ ωφέλησε τούτους ότι άγγελοι και ήσαν και ελέγοντο».
[57] Βίβλος των Κατηχήσεων, 33,2. σελ. 346.
[58] Βίβλος των Κατηχήσεων, 33,2. σελ. 347. πρβλ. σχετικά Παν. Αρ. Υφαντής, «Ο αγιασμός ως αγγελοποίηση. Μια κριτική προσέγγιση της ανθρωπολογίας του Νεοφύτου του Εγκλείστου»., στο βιβλίο του· Το μελάνι και το αίμα. Πατρολογικές και Αγιολογικές προσεγγίσεις, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2013, σελ. 224-247.
[59] Βλ. Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, Δέκα λόγοι περί του Χριστού εντολών, Τομ. Α, Εκδίδει Ι.Ε. Στεφανής, Έκδοσις Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 1996, σ.σ. 3-212.
[60] Βλ. Περί του Χριστού εντολών, 2,2. σελ. 36-37· «την χιλίων χιλιάδων και μυρίων μυριάδων αγλαϊφόρον πληθύν, δηλαδή των αγγέλων και αρχαγγέλων και αρχών, των εξουσιών, των δυνάμεων άμα των κυριοτήτων, των Σεραφείμ, των Χερουβείμ και των θείων θρόνων εκείνων την τρισάγιον υμνωδίαν, της αγαλλιάσεως την φωνήν» πρβλ. και Πανηγυρική Α΄ 19,39. σελ. 365.
[61] Βλ. Περί του Χριστού εντολών, 3,25-27.σελ.48-49.
[62] Ματθ.24,31· «Και αποστελεί τους αγγέλους αυτού μετά σάλπιγγος φωνής μεγάλης, και επισυνάξουσι τους εκλεκτούς αυτού εκ των τεσσάρων ανέμων απ’ άκρων ουρανών έως άκρων αυτών».
[63] Βλ. Περί του Χριστού εντολών, 4,36. σελ. 62 πρβλ. και 8,54. σελ. 147.
[64] Βλ. Ματθ. 24,3-44. Μαρκ. 13,3-31. Λουκ. 21,7-33.
[65] Βλ. Περί του Χριστού εντολών 8,68. σελ. 152 πρβλ. και Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, Συγγράμματα, Τομ. Α΄, Πεντηκοντακέφαλον, Εκδίδει Π. Σωτηρούδης, Έκδοση Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 1996, 47,5. σελ. 357.
[66] Βλ. Πανηγυρική Α΄ 17,10. σελ.339· «Και η μεν αγία αυτού και καθαρωτάτη ψυχή ανάγεται εντίμως υφ’ αγίων αγγέλων προς Θεόν και τους αιωνίους θαλάμους εν τω ανεσπέρω φωτί και τω χορώ των δικαίων».
[67] Βλ. Πανηγυρική Α΄ 9,1. σελ. 212. Ως γνωστό, ο Νεόφυτος ήταν αναλφάβητος ως τα δέκα οκτώ (18) του χρόνια: «άτε δη αμαθής άχρι και του άλφα και κηπουρός ως ετών οκτώ και δέκα τη ηλικία», Ερμηνεία εις Εξαήμερον, Τομ. Δ., σελ. 65,118-119. Περισσότερα βιογραφικά του Αγίου βλ. Χρ. Κ. Οικονόμου, Ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος, σελ 76 κ.εξ. Η παιδεία του πραγματοποιήθηκε στη Μονή του Ιερού Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη, όπου κατέφυγε για να γίνει μοναχός. Από τις ασματικές ακολουθίες ξεκίνησε η μόρφωσή του. Επίσης στο Μοναστήρι υπήρχε κάποιο διδασκαλείο όπου δίδασκαν στοιχειώδη γράμματα μοναχοί και ο ίδιος απομνημόνευσε την Αγία Γραφή και κείμενα Πατέρων. Γι’ αυτό και η αναφορά του στην Αποκάλυψη είναι ενδεικτική της παραπάνω αναφοράς·«Μόλις περιτυχών ην είχον εξ ακοής Αποκάλυψιν του Αγίου Ιωάννου του θεολόγου και διελθών αυτήν», Πανηγυρική Α΄ 9,1. σελ.212.
[68] Βλ. Πανηγυρική Α΄ 9,2. σελ. 212
[69] Βλ. Πανηγυρική Α΄ 9,86. σελ.246-247.
[70] Όπως εύστοχα παρατηρεί ο καθηγητής Ιω. Δ. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, ΒΒ 1, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 100, η αμφιβολία ως προς την Αποκάλυψη συνεχίζεται μετά την 39η επιστολή του Μ. Αθανασίου. Η Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος (692) επικύρωσε δύο κανόνες της Κ. Δ. με την Αποκάλυψη και χωρίς αυτή. Η Στιχομετρία του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρου (9ος αιώνας) δεν την απαριθμεί μεταξύ των βιβλίων της Κ. Δ. (PG 100,1057). «Από το 10ο όμως αιώνα και ύστερα υποχωρούν και οι τελευταίες αμφιβολίες για την κανονικότητα του βιβλίου αυτού».
[71] Πανηγυρική Α΄9,8. σελ. 214.
[72] Πανηγυρική Α΄9,22. σελ. 220-221.
[73] Πανηγυρική Α΄9,56. σελ. 234.
[74] Πανηγυρική Α 9,63. σελ. 237.
